خبرگزاری فارس ـ گروه موسیقی و هنرهای تجسمی ـ علیرضا سپهوند: نوحه بارزترین نمود عزارداری سالار و سرور شهیدان حسین (ع) است و «نوحه‌خوان»، «سینه‌زن و زنجیرزن» و «عَلَم» سه ركن نوحه‌خوانی، اولین تصاویری‌است كه در ذهن و خاطره هر كودكی شكل می‌بندد. كودك در مراسم محرم قبل از حضور در هرگونه مراسم مذهبی از روضه‌خوانی گرفته تا تعزیه، اولین جایی را كه با چشم می‌بیند و اولین تجربیات بصری در نوحه‌خوانی‌های هیات‌های خیابانی برایش رقم می‌خورد. از این رو، در این مقال گذری زده‌ایم بر نوحه و چیستی و چگونگی آن و ابتدا تعریف نوحه‌خوانی و نوحه‌خوان یا مدّاح:

مدّاح

روضه‌خوانی كه ایستاده در پیش منبر یا هیأت، به شعر، مدایح اهل بیت(ع) و مصایب آنان را با صدای آهنگین خوانده، مدّاح گفته می‌شود.

مداحی

مداحی نوعی الگو دادن به مخاطبان و شخصیت‌پردازی اجتماعی و الگویی برای جامعه ارزشی است سنگری برای پراكندن و نشر فضیلت‌ها در قالبی مؤثر و فراگیر نسبت به همه است و مداحان به خاطر اهمیت كارشان در جامعه و در شكل‌دهی افكار و عواطف نقش مهمی دارند و فلسفه اساسی مداحی ترویج خوبی‌ها و تبیین روحیه‌های والای شهیدان كربلا و دمیدن روح تعهد و حماسه در شیعه است و یك عشق و ایمان است نه یك حرفه و شغل. مداحی نوعی منبر و رسانه است كه مهمترین وظیفه‌اش تبلیغ و بیان معارف اهل بیت(ع) است.

رسالت مداحی

مدّاح از آن جهت كه بر عنصر «صدا»، «شعر»، «اجرا» و «مخاطب» متكی است، باید هرچه بیشتر نسبت به آموزش دیدن‌های لازم، پختگی اجرا، تمرین پیوسته، گزینش شعرهای خوب و پرمعنی و زیبا و بدیع و ولایی، مطالعه مقتل‌های معتبر و منابع تاریخی، تكیه روی اشعار و مطالب اخلاقی، فكری و عقیدتی، پرهیز از غلو و مبالغه و غیرقابل قبول كه اثر منفی دارد، اهتمام ورزند، از دروغ و تصنّع و بازار گرمی بپرهیزند، خلوص و صداقت و مناعت طبع را فراموش نكنند، و از آنجا كه شعر خوب از نظر مضمون، قالب و تعبیر، در دل‌ها و افكار، تأثیر ماندگار می‌گذارد، در مطالعه و انتخاب شعرهای پخته و عمیق و همه‌فهم بكوشند تا بهتر بتوانند در این جهت، به ترسیم چهره الگوهای كمال و اسوه‌های پاكی، یعنی معصومین(ع) بپردازند.

در نوحه از اشعاری در قالب قصیده و مثنوی استفاده می‌شود و میتوان از غزل نیز بهره برد و در انتهای نوحه، سینه‌زنی شتاب بیشتری پیدا می‌كند و گاه با اشعاری كه با ذهن مستمع انس بیشتری دارد خاتمه پیدا می‌كند كه بر حال و هوای معنوی و عاطفی نوحه‌خوانی تاثیر می‌گذارد. نوحه بصورت روایت‌گونه و نوحه محاوره‌گونه هم وجود دارد.در نوحه‌های روایت‌گونه، هر بند از نوحه به شرح واقعه‌ای می‌پردازد و ابعاد مختلف آن را با بهره از عناصــر تخیّل و عاطفه و حماسـه وصف می‌كند، اما در نوحه‌های محاوره‌گونه، بین دو شخصیت كربلا گفتگوئی شكل می‌گیرد و می‌تواند خیلی گیرا و جذاب باشد.

البته برخی غلط‌های مصطلح هم وجود دارد مثلا بسیاری واژه «روضه‌خوان» را كه غلط مصطلح بوده و در اصل «مرثیه‌خوان» است به اشتباه به‌كار می‌گیرند و این غلط از آنجا نشات می‌گیرد كه در گذشته واعظان از روی كتاب مجعول «روضةالشهدا» مرثیه می‌خواندند و تابه امروز این اصطلاح «روضه‌خوان» مرسوم شده است.

مدّاح صیغه مبالغه از واژه «مدح» است. اصطلاحاً به كسی گفته می‌شود كه به كار مدح و منقبت اهل بیت(علیهم السلام) می‌پردازد.

تعریف نوحه، نوحه یك معنای لغوی دارد به معنای گریه و زاری كه دهخدا هم حدود 20 تركیب نام برده كه از نوحه ساخته می‌شود. مانند: نوحه گر، نوحه ساز، نوحه خوان، نوحه پرداز و... كه همه این ها براساس گریه و زاری ساخته شده است. اما از نظر اصطلاحی «نوحه» یك قالب شعری است كه ویژگی های منحصر به فردی دارد. كه یكی از كاركردهایش استفاده از تحریك عواطف برای گریه و زاری و بیان مصیبت با استفاده از عنصر موسیقی است. نوحه به خاطر داشتن آرایش قافیه و آرایش موسیقایی شكل و قالب‌های شعری را دارد و هم تنوع محتوایی آن چنان كه می‌توان در آن از درون‌مایه‌های حماسی، عاطفی و عنصر پیام‌رسانی استفاده كرد.

نوحه و عزاداری برای سالار شهیدان حدودا از قرن چهارم هجری آغاز شد و دوره‌های مختلفی را پشت سر گذاشت كه بررسی تمام دوره‌ها در این مقال نمی‌گنجد از این رو به چند دهه اخیر اشاره می‌كنیم.

در دهه 60 و دوران دفاع مقدس شاهد پیوند مضامین دفاع مقدس با مفاهیم عاشورایی هستیم كه ادامه منطقی دوره طلایی پیشین است. در این دوره فضای شعر با رجز و حماسه همراه است اما زبان از دو پهلوگویی زمان طاغوت و پهلوی خارج شده، چون طاغوت وجود ندارد.

در این دوران به خاطر شرایط جنگ یك مقدار زبان شعاری می‌شود. در این دوره كسانی كه نوحه سرایی اولین تجربه شاعری شان است به سراغ این قالب می‌آیند و اتفاقا بعدها به عنوان شاعران قوی و خوب به جامعه ادبی معرفی می شوند.
در این دوره پیام، حماسه و شور در آثار نمود بیشتری دارد و مجموعه‌ای از اصطلاحات جنگ، وارد شعر می‌شود. هدف انتقال پیام است و در كنار مضمون‌سازی‌های عاطفی شخصیت‌های حماسه كربلا بازسازی می‌شود.
به عنوان نمونه به این نوحه ها می‌توان اشاره كرد كه در دهه 60 و در بهبوهه جنگ خوانده می‌شدند:
گلبرگ سرخ لاله ها/ در كوچه های شهر ما/ بوی شهادت می دهد/ یا:
كربلا ای حرم و تربت خونبار حسین/ این همه لشكر آمده عاشق دیدار حسین/ یا:
سوی دیار عاشقان/ رو به خدا می‌رویم/ رو به خدا می‌رویم/ گرفته‌ایم جان به كف و نثار جانان كنیم/ هستی خود به راه حق یكسره قربان كنیم/
در این نمونه ها مصراع ها كوتاه و بلند شده و فرم تغییر كرده و زبان هم روان‌تر شده است. ریتم تند، مضمون حماسی و زبان شعر به سمت سادگی رفته است.

اگر دهه 40 و 50 دوره تحول مضمون بود، این دوره، دوره تحول فرم است. فرم‌های بسیار در نوحه ایجاد می‌شود و آنچه در نوحه خیلی نمود پیدا می‌كند آهنگ و سبك است و بر مضمون و محتوا غلبه می‌كند.

نقاط قوّت و آسیب‌های نوحه

نوحه‌ها همواره پیام‌محور هستند و به مسائل روز توجه می‌كنند. تنوع موسیقیایی هم زیاد در نوحه دیده می‌شود، همه این‌ها بخشی از ارزش‌های نوحه امروز است كه از برخی جنبه‌ها باعث بروز آسیب‌هایی بر نوحه هم گردیده است.

یكی از آسیب‌های نوحه بهره از زبان محاوره است كه وجاهت نوحه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. از دیگر آسیب‌های نوحه امروز سرودن و خلق شعر توسط بسیاری از خود نوحه‌خوانان است كه بدون داشتن كوچك‌ترین دانش و اطلاعات شعری اقدام به سرودن شعر می‌كنند كه این كار بسیار بر نوحه آسیب وارد می‌كند چون غنای شعری را كه باید، دارا نیستند.

خوشبختانه رهبر معظم انقلاب با توجه به شناخت و تخصصی كه خود در زمینه شعر و ادبیات و علاقه وافری كه در این زمینه دارند، توجه ویژه‌ای به نوحه سرایی دارند و همیشه در این مورد بر قدرت شعری در قالب و مضمون تاكید دارند و برای مثال از «وصف چشم و ابرو در مداحی انتقاد شدید دارند كه همین می‌تواند رهنمون خوبی برای مداحان و نوحه‌خوانان باشد. در مجموع تاكیدهای رهبر انقلاب چندین نكته تاكید شده از جمله «تاكید بر خلق اشعار درست و محك و پرمضمون»، «ترویج عقاید اسلامی»، «تاكید بر شعر روح‌انگیز»، «توجه به عنصر پیام در شعر»، «شعر در خدمت ارزش‌های انقلابی» و «مداحی با تكیه بر معقولات».

آسیب‌شناسی مداحی به منظور جلوگیری از ورود هرگونه آسیب از جمله خرافات و تحریف به این عرصه ضروری است. و آسیب‌زدایی از این عرصه به هوشیاری فرهنگی نیاز دارد. بخصوص امروزه كه سطح بسیاری از نوحه‌ها به تقلید از ترانه‌های لس‌آنجلسی نزول كرده و در برخی نوحه‌ها این تقلید به حدی عیان است كه عزادار به جای اشك ریختن و عزاداری، به افسوس خوردن ختم می‌شود و دیدن جوانانی كه بجای اینكه باید با نوحه‌های ارزشی و تاثیرگذار مثبت، قلب آنان را برای پذیرش والاترین عواطف انسانی و در ادامه تفكر و درست اندیشیدن مهیا كرد، باید شاهد هیجان‌زدگی و بیشتر ایجاد شور و هیجانی دور از هرگونه تفكر و تعقل، بود كه این فضا نه تنها مجالی برای عزاداری نیست بلكه تاثیرات ناخوشایندی برجوانان خواهد گذاشت. ازینروست كه گاهی بزرگ‌ترها را می‌بینیم كه اظهار می‌كنند كه چند سالی است كه دیگر در اینگونه مراسم شركت نمی‌كنند و ترجیح می‌دهند با گوش دادن به نوحه‌های قدیمی در خلوت خود به عزاداری بپردازند كه این مساله جای پیگیری و تأمل دارد. شكی نیست كه در عزاداری به موازات شعور، باید شور مذهبی هم باشد لیكن نه اینكه شور بر شعور غلبه كند و نوری از معنویت مجلس بر آن نتابد.

از دیگر آسیب‌های مداحی می‌توان به بیان مسائل غلوّ‌آمیز اشاره كرد كه جنبه عقلایی برخی از توصیفات توسط یك نوجوان هم قابل رد كردن باشد كه از آن جمله می‌توان به برخی نوحه‌خوان‌ها اشاره كرد كه آنچنان احساساتی می‌شوند كه از خود مطالبی عجیب را بیان می‌كنند. برخی مداحان هم بدون توضیح و بیان شرایط، صرفاً این مسأله را عنوان می‌كنند كه اگر تمام طول سال را گناه كنید ولی در ایّام محرم عزاداری كنید و اشك بریزید، تمام گناهانتان پاك خواهد شد! كه این هم از آسیب‌های برخی نوحه‌ها و روضه‌های محرم است، چراكه بسیاری از جوانانی كه هنوز به اندازه كافی مطالعه و تجربه در این زمینه ندارند و دارای پایگاه اندیشه‌ای محكم نیستند به راحتی می‌توانند این حرف‌ها را باور كرده و مرتكب گناه شوند.

از دیگر مصادیق آسیب‌های نوحه‌خوانی كه بیشتر در گذشته به‌چشم می‌آمد تشویق عزاداران مرد به برهنه‌شدن برای شور و صدای بیشتر سینه‌زنی بود. برخی‌ نوحه‌خوانان هم عزاداران را تشویق به آسیب رساندن به خودشان می‌كردند كه خوشبختانه امروزه این مورد كمتر دیده می‌شود.

و اما یكی دیگر از آسیب‌های شایع، شبه‌مداحانی است كه به این كار معنوی نگاهی كاسبكارانه دارند و تنها با تعیین و اخذ مبالغ هنگفت پا به مراسم عزای امام حسین (ع) می‌گذارند. حال آنكه نوحه‌خوان واقعی این را به عنوان شغل برنگزیده و از ابتدا از عشق به ائمه و به احساس درون خود پاسخ داده و در این راه گام نهاده است.

شبه‌‌مداحان امروزی بیشتر با استفاده از ریتم‌های موسیقی پاپ و ترَنس و هاوس گرفته و هارد راك و آر‌اَند‌بی و كانتری و با اجرای پدِ زیر صدا با تكرار واژه «حسین حسین» در ریتم‌های دوضربی و چهارضربی با تمپوی بالا فقط و فقط به دنبال برانگیختن احساسات و شور درونی هستند و هیأت‌ها و دسته‌های عزاداری‌شان به كارناوالی شبیه است كه سنخیتی با عزاداری باشكوه برای سالار و سرور شهیدان ندارد.

انتهای پیام/