مجتبی كریمی شاعر و پژوهشگر حوزه هیئت در یادداشتی اختصاصی نوشت: در دیدار اخیر مقام معظم رهبری با مداحان اهل‌بیت علیهم‌السلام، به مناسبت میلاد باسعادت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها، مطلب گرانسنگی از سوی ایشان مطرح گردید كه در واقع یكی از مغفول‌ترین و در عین حال محوری‌ترین مسائل در عرصه مداحی به شمار می‌آید: «پژوهش در باب مداحی». این موضوع همواره از توجه شایسته بی‌بهره مانده و اكنون ضرورت دارد كه پژوهشگران حوزه هیئت با تأمل عمیق به آن بپردازند و با مداحان در تعاملی سازنده و پیوسته قرار گیرند.

عمق‌یابی و آسیب‌شناسی مورد نظر مقام معظم رهبری، در عرصه‌های متعددی بایسته است توسط پژوهشگران مورد بررسی قرار گیرد تا نقاط ضعف شناسایی شده و برای رفع آنها چاره‌اندیشی صورت پذیرد.

از توصیه تا مطالبه؛ كمال مطلوب چیست؟

آنگاه كه مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «پشت این شعر، آواز، آهنگ و رفتار چه نهفته است؟» در حقیقت به نكاتی كلیدی اشاره دارند كه بیشتر در سه حوزه منعكس می‌شود: شعر هیئت، موسیقی مورد استفاده مداح، و نوع رفتار مداح در اجرا. اگر آسیب‌شناسی مد نظر است، باید در این حوزه‌ها ورود جدی كرد و نقاط ضعف و قوت را شناسایی نمود تا مسیر رشد و تكامل هموار گردد.

نكته قابل توجه این است كه رهبر معظم انقلاب درباره این سه حوزه توصیه‌های بسیاری داشته‌اند و عدم توجه جامعه هیئت به خصوص مداحان به این توصیه‌ها مجدد ایشان را وادار كرده است تا درباره این مسئله باز هم توصیه‌هایی در قالب سوال و مطالبه از جامعه هیئت و مداح داشته باشند كه به نظر می‌رسد طبق شواهد موجود، انتظارات ایشان به طور كامل برآورده نشده است و تا رسیدن به كمال مطلوب راه زیادی مانده است كه بخشی از این مسیر از طریق آسیب‌شناسی و عمق‌یابی نسبت به این چند بخش طی خواهد شد.
اگر رهبری در این سال‌ها توصیه كرده‌اند كه هر كلمه شعرتان چه در مدح، چه در مرثیه آموزنده باشد (31/1/93)، ایمان مخاطب را زیاد كند (14/4/86)، یا اینكه گفته‌اند شعری كه در هیئت خوانده می‌شود، محكم، متقن، خوش مضمون و قانع كننده باشد كه هر بیت آن به تأثیرگذاری یك منبر برسد (19/7/77)، چقدر جامعه هیئت و مداح به آن توجه كرده است؟ در باب موسیقی هیئت وقتی توصیه می‌كنند از آهنگ‌های غربی استفاده نشود (22/10/1401) یا نهی كرده‌اند از اینكه كه آلات موسیقی با هنر مداحی تلفیق شود، تا چه میزان به آن عمل شده است؟ صرفاً ملاك جذب كردن مخاطب كافی نیست برای استفاده از هر آهنگی! اگر رهبر معظم انقلاب از مداحان خواسته‌اند تا در روضه خواندن چیزی را بگویند كه معقول باشد، نه اینكه از خودشان بسازند و بخوانند (17/10/69) یا اینكه توصیه كرده‌اند از مدح و تمجیدهای بی‌معنا استفاده نشود (5/5/84) و چیزی را بگویند كه معتبر است (20/7/63)، چقدر در مداحی‌ها رعایت می‌شود؟ ایشان مكرر توصیه كرده‌اند تا مداحان ادب اسلامی را در جامعه گسترش دهند و با بدزبانی و بدگویی مبارزه كنند كه اینها جایی در مكتب اهل‌بیت ندارند (15/11/99)، اما امروزه بعضی مادحین دقیقاً عكس این توصیه را عمل می‌كنند كه جای سوال است چرا این رفتارها از مداحان سر می‌زند؟

تعیین هدف؛ آغازگاه آسیب‌شناسی

در نقطه آغاز آسیب‌شناسی، باید هدف از مداحی و كاركرد آن در هیئت روشن شود؛ حتی هدف از حضور در هیئت نیز باید معین گردد. مداح چرا مداحی می‌كند؟ ما چرا در هیئات حضور می‌یابیم؟ این‌ها پرسش‌های بنیادینی هستند كه اگر پاسخی برای آنها نداشته باشیم، مداحی و پدیده هیئت را بی‌هدف و بی‌تأثیر جلوه خواهیم داد.

نگاه ما به مداحی چگونه باید باشد تا آن را عنصری اثرگذار بدانیم؟ آیا مداحی صرفاً باید شورانگیز و برانگیزاننده هیجانات در هیئت باشد، یا باید بینش و نگرشی عمیق نسبت به معارف و سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام در مخاطب ایجاد كند؟ آیا مخاطب به هیئت می‌آید تا هیجانش را تخلیه كند یا می‌آید تا معرفت او نسبت به اهل‌بیت افزون‌تر گردد؟

در مرحله‌ای والاتر، اگر هیئت بخواهد مخاطب را نسبت به دشمنان اهل‌بیت - چه آنان كه در تاریخ بودند و به امامان ظلم كردند و چه آنان كه امروز هستند و نمی‌خواهند پرچم اهل‌بیت مستدام و برافراشته بماند - آگاه سازد، باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟ شعر و نوحه‌ای كه در آن هیئت خوانده می‌شود چگونه باید باشد تا مخاطب صحنه حق و باطل را دقیق بشناسد؟ این نوحه چگونه باید باشد تا وظیفه تبیینی خود را به شایستگی ایفا كند؟

آسیب‌شناسی شعر؛ گزینش واژگان شایسته ساحت قدسی اهل بیت آسیب‌شناسی شعری كه مداح می‌خواند از الزامات این پژوهش است. اگر ما باور داریم كه اهل‌بیت صلوات‌الله علیهم دارای شأن و منزلتی مقدس هستند، پس برای توصیف آنان باید از نیكوترین و برگزیده‌ترین كلمات بهره برد و هر واژه‌ای را نمی‌توان اجازه ورود به شعر هیئت داد، چرا كه آن واژه شاید در شأن و منزلت اهل‌بیت نباشد.

امروزه برخی كلماتی كه آگاهانه یا ناآگاهانه در اشعار و نوحه‌ها به كار می‌روند، امامان ما را از آن مقام والا و بلندمرتبه‌ای كه دارند، فرومی‌آورند. هرچند این واژگان شاید دلیلی بر رابطه عاطفی و قلبی میان امام و مأموم باشند، اما این قانع‌كننده نیست كه امامان را با كلماتی خطاب كنیم كه حتی حاضر نیستیم پدر و مادر خویش را بدان‌گونه خطاب نمائیم.

عدم رجوع به منابع معتبر؛ آفت شعر هیئت

در باب شعر هیئت می‌توان گفت كه عدم رجوع برخی مداحان به سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، تاریخ صدر اسلام، مقاتل معتبر از حیث سندی، و نیز عدم شناخت آنان نسبت به معارف آل‌الله، همچنین عدم مطالعه اشعار فاخر - چه آنها كه از قدیم وجود داشته و چه اشعار شاعران معاصر- ایشان را در انتخاب شعر دچار مشكل كرده است. دیده می‌شود كهدر برخی هیئات از سطحی‌ترین اشعار كه به معرفی سیره ذوات مقدسه پرداخته‌اند، استفاده می‌شود.

این امر باعث شده است تا ذائقه مخاطب دگرگون شود و اشعاری كه از لحاظ محتوایی و معرفتی دارای مضامین ناب هستند یا از منظر ادبی سرشار از زیبایی می‌باشند، شنیده نشوند یا كمتر شنیده شوند.

مخاطب‌شناسی؛ هنر همراه‌سازی

مخاطب‌شناسی یكی دیگر از موضوعات مهمی است كه در پژوهش ما مؤثر واقع می‌شود. مداح باید بداند برای چه مخاطبی مداحی می‌كند؛ همین مخاطب‌شناسی رفتار او را شكل می‌دهد. مداح باید با مخاطب رفتاری از خود بروز دهد كه اگر هیئت چند ساعت هم به درازا كشید، از شنیدن شعرخوانی و مداحی او خسته نشود.

انتخاب دقیق اشعار از همان آغاز خواندن تا ادامه آن - یعنی شروع سینه‌زنی و تا پایان جلسه - باید به گونه‌ای باشد كه مخاطب با مداح همراه شود. شاید شنیدن بیش از حد شعر دشوار كه برای فهم نیاز به تمركز دارد، در یك جلسه مخاطب را خسته كند. این هنر مداح است كه با مدیریت درست، شنیدن شعر را برای مخاطب لذت‌بخش سازد و در كنار آن حس خوب، فهم معارف نیز برای مخاطب آسان‌تر گردد.

موسیقی؛ ركن مهم و مغفول مداحی

موسیقی و آوازهایی كه در مداحی به كار می‌روند، موضوع دیگری از آسیب‌شناسی مداحی است. مداح باید در استفاده از نغمات موسیقی دقت كند كه با شعر تناسب داشته باشد، با حال و هوای جلسه سازگار باشد، آن نغمه برخاسته از منبع و منشأ معنوی باشد و نه هر نغمه‌ای را بتوان برای اجرا در هیئت برگزید.

مداح باید برخی نغمه‌هایی را كه به سمت غنا می‌روند بشناسد تا از آنها استفاده نكند. آیا موسیقی و نغماتی كه برگرفته از آهنگ‌های پاپ و مانند آن باشد، می‌تواند حال و هوای معنوی برای مخاطب بیاورد، یا با شنیدنش همان حس و حالی را دریافت می‌كند كه در یك كنسرت به دست می‌آورد؟

موسیقی ركن مهمی از مداحی است كه نادیده گرفتن آن آسیب‌های جبران‌ناپذیری به هیئت وارد می‌كند. پژوهشگران حوزه موسیقی باید درباره این موضوع با مداحان در تعامل باشند تا نغمات به درستی وارد هیئت شوند.

ضرورت تعامل جمعی

پژوهش در باب هیئت و مداحی نیازمند جمع‌هایی است كه كارشناسان و پژوهشگران در آن با مداحان و شاعران در تعاملی مستمر باشند. اینكه مداح بگوید: «این شعر را شاعر نوشته و من فقط آن را اجرا كرده‌ام یا این نوع اشعار مورد پسند مخاطب امروز است» ما را قانع نمی‌كند، چرا كه او باید شعرشناس باشد و نسبت به معارف دینی آگاه باشد و اگر شعری نامناسب بود نخواند. این جمع محقق و پژوهشگر با نقد و بررسی اشعار از زوایای مختلف می‌تواند شعر سطح خوب را به دست مداح برساند و مداحان نباید خود را از فضای نقد سازنده دور كنند.

تعامل شاعر، مداح و كارشناس می‌تواند آسیب‌شناسی را با تولید محتوای مناسب همراه سازد و ایده‌های نو متناسب با فضای مداحی امروز خلق كند. همچنین در این جمع‌ها می‌توان به مباحث روان‌شناسی و علوم اجتماعی نیز ورود كرد تا رفتار مخاطب و مداح و نوع ارتباط این دو با یكدیگر مورد بررسی قرار گیرد.